مدیر سیگ برنامه درسی و فرهنگ:
رسالت ما فهم، توسعه و ترویج فرهنگ و طراحی، تدوین و عمل برنامه درسی است
مدیر سیگ برنامه درسی و فرهنگ و عضو هیئت علمی دانشگاه خوارزمی گفت: برای من رسالت و هدف سیگ «برنامه درسی و فرهنگ» فهم، توسعه و ترویج فرهنگ به مثابه رویکردی به پژوهش و نیز مولفه بنیادین هر سیاست، طراحی و تدوین و عمل برنامه درسی است.
دکتر زهرا نیک‌نام در گفت‌وگو با انجمن مطالعات برنامه درسی ایران پیرامون معرفی سیگ برنامه درسی و فرهنگ، اهداف و رسالت یا چشم انداز آینده فعالیت‌های این سیگ اظهار کرد: سیگ برنامه درسی و فرهنگ یکی از باسابقه‌ترین سیگ های انجمن ماست. این سیگ از سال ۱۳۹۱ و به دنبال طرح «فرهنگ» و «چندفرهنگی گرایی» به عنوان کلید واژه اصلی در رساله های دکتری اواخر دهه ۸۰، شروع به کار کرد. در ۴ سال اول فعالیت آن، آقای دکتر علیرضا صادقی، مدیریت آن را برعهده داشتند. از سال ۱۳۹۵ با رفتن ایشان به فرصت مطالعاتی، مسئولیت این سیگ با من بوده و تاکنون نیز ادامه داشته است.
وی ادامه داد: مقوله فرهنگ برای برنامه درسی فقط یک حوزه موضوعی نیست. بلکه فراتر از آن، فرهنگ مولفه بنیادی هر برنامه درسی و نیز چشم اندازی پژوهشی است. برای مثال من به حوزه موضوعی آموزش علوم تجربی، با توجه به پیشینه رشته ای و کاری ام به عنوان معلم پیشین فیزیک، علاقه دارم و یکی از قلمروهای پژوهشی من است. منتها کارهای من در این قلمرو، با نگاه و از منظر فرهنگی است. همه حوزه های موضوعی و عرصه های مختلف عمل، پژوهش و سیاست‌گذاری برنامه درسی را می توان از همین منظر دنبال کرد. مثلا تدریس، تربیت معلم، تربیت اخلاقی، برنامه درسی مطالعات اجتماعی، برنامه های درسی دوره های تحصیلی، سیاست‌گذاری برنامه درسی، ارزشیابی، یادگیری، برنامه درسی و عدالت و برابری، جنسیت، دین، توسعه، … همگی می تواند از منظر رویکرد فرهنگی به برنامه درسی مطالعه شود. برای باز کردن منظورم، دو توضیح لازم است.
مدیر سیگ برنامه درسی و فرهنگ تصریح کرد: اول آنکه، بافت و محیط و به تعبیر شوابی آن میلیو و به تعبیر پیچیده تر آن، فرهنگ یکی از مولفه های مشترک و عام برنامه درسی است که شواب در برنامه درسی در کنار سه عنصر اصلی معلم، یادگیرنده و موضوع درسی، بر آن تاکید می کند. شواب تعاملات پیوسته و پویای این مولفه های مشترک را برای سیاست، تدوین و پژوهش برنامه درسی لازم می داند. نویسندگان کتاب راهنمای برنامه درسی در تربیت The SAGE Guide to Curriculum in Education اثر هی، شولتز و شوبرت (۲۰۱۵) سیج ۱۸ گونه از محیط را در هجده فصل مستقل نام می برند و به تفصیل توضیح می دهند. در واقع حدود یک چهارم حجم این کتاب مفصل به این مبحث و معرفی منابع و روش شناسی ها و دستور کارهای پژوهشی مرتبط با این مولفه اختصاص دارد.
نیک‌نام خاطرنشان کرد: در کشورمان غالبا به این مولفه بنیادی توجه کمی شده است. دلایل مغفول واقع شدن، محیط و فرهنگ در برنامه درسی متعدد است و لازم است به چرایی این نقیصه و خلأ عمیقا پرداخته شود که الان جای بحث آن در این جا نیست. بدون توجه به فرهنگ، همواره ما با نقد عدم امکان کاربست تولیدات و پژوهش های دانشگاهی برنامه درسی و مفید بودن آن‌ها روبه رو هستیم. بی توجهی به فرهنگ و زمینه، موجب خلأ و بی ریشه گی اندیشه ها و اقدامات برنامه درسی می شود. برخلاف فهم رایج از غیرکاربردی بودن، که تصور می شود، انتزاعی بودن یا مهارتی نبودن مسبب آن است، به اعتقاد من، نافرهنگی بودن دلیل اصلی است. زیرا بی توجهی به فرهنگ در برنامه درسی، عملا موجب «بی ربط» و گسستگی آن‌ها با فضا و مناسبات واقعی ذهنی و عملی انسان ایرانی، در مدرسه و دانشگاه و موقعیت های آموزشی شده است.
وی در ادامه بیان کرد: دوم آنکه، فرهنگ را می توان آنگونه که خانم پاملا بلوتین ژوزف و همکاران در ویراست دوم کتاب فرهنگ های برنامه درسی (۱۳۹۹) آورده اند چشم انداز و رویکرد به برنامه درسی دانست. خانم ژوزف و همکاران، کتابشان را ترکیبی از پژوهش فلسفی و انسان شناسانه (Anthropological) معرفی کرده اند. به این معنا که در برنامه ریزی درسی باید هم اموری مانند چشم اندازها و اهداف و سیاست های آموزشی لحاظ شوند و هم هنجارها، اقدامات، برنامه ها و باورهای جاری در کلاس درس و مدارس مد نظر باشد. این چشم انداز، می تواند جهت‌گیری پژوهش های رایج دانشگاهی، به ویژه رساله های دکتری کشورمان را اساسا تغییر دهد. شاید به دلیل اهمیت این چشم انداز در ادبیات رشته است که در دانشنامه مطالعات برنامه درسی آکسفورد (۲۰۲۲) به سرویراستاری شوبرت و هی یک فصل به آن اختصاص یافته است.
نیک‌نام گفت: با توضیحات فوق برای من رسالت و هدف سیگ برنامه درسی و فرهنگ فهم، توسعه و ترویج «فرهنگ» به مثابه رویکردی به پژوهش و نیز مولفه بنیادین هر سیاست، طراحی و تدوین و عمل برنامه درسی است.
عضو هیئت علمی دانشگاه خوارزمی در خصوص نقاط قوت و وضعیت کنونی این سیگ افزود: قوت سیگ، از قوت اندیشه ای و نفوذ عمیق بحث «فرهنگ و نگاه فرهنگی» در ادبیات رشته و نیز نیازهای داخلی و بومی ما در حوزه برنامه درسی ناشی می شود. همانطور که گفتم، نگاه انسان شناسانه در بطن و متن رویکرد فرهنگی قرار دارد و پژوهش و اقدامات ما را به سمت فهم تجربه زیسته سوق می دهد. برای مثال تجربه زیسته دانش آموز یا معلم به عنوان دو عنصر اساسی برنامه درسی، وقتی به خوبی قابل فهم و تفسیر است که در بافت ایرانی آن با همه پیچیدگی های نهادی، تاریخی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی، جنسیتی، الهیاتی و … و به تعبیر پایناری آن به برنامه درسی به مثابه «متن» و گفت‌وگوهای مستمر، پویا و پیچیده در آن باره دیده شود. این کل نگری و بینا و فرارشتگی جزء ماهیت اصلی برنامه درسی چه به عنوان رشته و چه به عنوان عمل و حرفه است.
نیک‌نام گفت: رویکرد روش شناسی کیفی که همگی اذعان به تناسب آن با ماهیت رشته و بوم و آئین و فرهنگ ایرانی دارند، قوت برجسته دیگر رویکرد فرهنگی به برنامه درسی و به تبع سیگ ماست. روش های تحقیق کیفی متعدد در نگاه فرهنگ گرا به برنامه درسی جایگاه مهم و بارز دارند: روش های تحقیق تاریخی و تبارشناسانه، مردم‌نگاری، تحلیل گفتمان، نشانه شناسی، روایت پژوهشی، نظریه مبنائی و … اساسا به اقتضا توجه به بافت و فرهنگ «ایران»، و تبدیل آن به کلید واژه اصلی تحقیق و عمل برنامه درسی، بطور طبیعی، آن فعالیت خواه در سیگ ما باشد خواه در اقدامات دیگر اهمیت خاص می یابد. از این رو به نظرم سیگ فرهنگ و برنامه درسی، در میان سیگ های دیگر انجمن از جایگاه و تشخص خاصی دارد.
وی در خصوص عملکرد گذشته سیگ بیان کرد: این سیگ در مدت یک دهه که از فعالیت هایش می گذرد یکی از فعال‌ترین سیگ های انجمن بوده است. در دوره هایی که آقای دکتر صادقی، مسئولیت داشتند، سخنرانی های ماهانه به صورت حضوری با مشارکت استادان برجسته رشته و خارج از رشته برگزار می شد. ما در تدارک هستیم برای ضبط و مستند کردن این دوره از فعالیت‌های سیگ از ایشان گزارش اهم فعالیت های دوران مسئولیت‌شان در سیگ را دریافت کنیم.
عضو هیئت علمی دانشگاه خوارزمی اضافه کرد: بعد از آن هم که من مسئولیت گرفتم، ابتدا و در سه سال اول با محوریت موضوع «برنامه درسی و فرهنگ: تجربه ایرانی» سخنرانی های فصلی خود را دنبال کردیم. این کار برای من تجربه جالبی بود. زیرا حول یک مضمون محوری از اصحاب نظر و عمل تعلیم و تربیت دعوت کردیم تا از تجربه های زیسته خود در تدریس، پژوهش، مدیریت و کنشگری عرصه عمومی تعلیم و تربیت سخن بگویند و نقش فرهنگ را در این امور به ما بنمایانند. یک نخ تسبیح مشترک در میان همه این سلسله نشست ها وجود داشت و آن هم توجه به «تجربه ایرانی» بود. در این دوره از همراهی و سخنرانی عزیزانی چون آقای دکتر نعمت‌الله فاضلی، آقای دکتر محمدرضا نیستانی، خانم دکتر ژیلا حیدری، آقای دکتر خسرو باقری، آقای دکتر صادقی، خانم دکتر رائیکا خورشیدیان، سه نفر از دانشجویان تحصیلات تکمیلی و دانش آموختگان کشور هند و افغانستان (آقایان دکتر محمد حیدر یعقوبی، سیدرضا نکیر و دکتر سید محمد جواد عسگری )، آقای دکتر سرکارآرانی و آقای دکتر اسدالله مرادی، آقای دکتر نعمت اله موسی پور، آقای دکتر مقصود فراستخواه، ۱۲آقای دکتر کورش فتحی واجارگاه، آقای دکتر غلامرضا حاجی حسین نژاد، خانم دکتر آمنه احمدی و آقای دکتر عیسی ابراهیم زاده بهره مند شدیم.
وی گفت: نقد و بررسی کتاب‌های مرتبط با حوزه فرهنگ و برنامه درسی نیز در سال‌های اخیر مورد توجه گروپ ما بوده که در قالب کمیسیون نقد و ارزیابی انجمن پی گرفتیم: چند کتاب در این حوزه معرفی و بررسی شد که شامل کتاب «آموزش می تواند جامعه را تغییر دهد؟» از مایکل اپل با حضور مترجم، خانم نازنین میرزابیگی و خانم دکتر گویا و آقای دکتر علی خورسندی طاسکوه؛ کتاب «مرگ و زندگی نظام مدارس بی نظیر آمریکا»، از خانم دایان داویچ با حضور مترجم، آقای دکتر ایزدی، و آقایان دکتر مهرمحمدی و دکتر امانی طهرانی بودند.
مدیر سیگ برنامه درسی و فرهنگ عنوان کرد: به زودی (۲۷ دی ماه ۱۴۰۱) نیز جلسه نقد و بررسی کتاب تازه تالیفی در پیش داریم، با عنوان «مساله مدرسه» از آقای دکتر فاضلی که قرار است در میزگرد نقد آقایان دکتر موسی پور، دکتر عراقیه و دکتر آقاصالح حضور داشته باشند.
وی افزود: مشارکت در نشست و برنامه های بخش های دیگر انجمن (مانند برنامه گرامی داشت معلم کنشگر و عدالت خواه، مرحوم بهلولی)، نشست های تخصصی در همایش های انجمن، برگزاری کارگاه ( روش تحقیق مردم نگاری، …) و نظایر این هم بخش دیگری از فعالیت‌های ما بوده است.
نیک‌نام بیان کرد: مضمون مهم دیگری مد نظر گروپ، «توسعه» بود. برنامه ریزی به طور کلی و برنامه ریزی درسی، در چشم انداز برنامه های توسعه و سیاست فرهنگی کشور معنا می یابد. اساسا برنامه ریزی درسی در سطح ملی بدون ربط و برقراری نسبت با سیاست های کلان کشور و برنامه های توسعه بی معناست. به همین منظور نشست مجازی با حضور آقای دکتر فرشاد مومنی با عنوان فرهنگ، توسعه و برنامه درسی داشتیم که حقیقتا بسیار ایده بخش و بصیرت آفرین بود.
وی اظهار کرد: بخش دیگری از فعالیت های دیگر سیگ معرفی و اطلاع رسانی رخدادهای مرتبط علمی و آموزشی و سیاستی در کانال تلگرامی این گروپ است. خوشبختانه تلگرام امکان خوبی برای آرشیو کلیه فعالیت های گروپ ماست. تلاش شده گزارش های صوتی و تصویری و متنی نسبتا کاملی از فعالیت های گروپ در این فضای مجازی ثبت و ضبط شود و امکان بهره برداری سهل و بدون هزینه از آن برای همه علاقه‌مندان به این حوزه فراهم شود.
عضو هیئت علمی دانشگاه خوارزمی درباره همکاران عضو گروپ و امکان همکاری علاقه‌مندان گفت: قبل از همه لازم است از آقای دکتر علی عسگری، مدیر گروپ های انجمن تشکر کنم. ایشان همیشه همراه و مشوق و کمک کننده گروپ ما و سایر گروپ های انجمن بوده اند، خواه در جلسات و نشست های حضوری مان در دانشگاه خوارزمی، خواه در فضای مجازی. هسته مرکزی گروپ ما آقایان دکتر مهرمحمدی، دکتر فاضلی، دکتر صادقی، دکتر فراستخواه و دکتر عراقیه بوده اند.
وی ادامه داد: در این سال‌ها پشت گرمی ما، نظرات و همراهی های ارزشمند و حمایت‌گر این عزیزان و دانشجویان و دانش آموختگان دکتری رشته و البته روسای انجمن در ادوار مختلف بوده است که همواره مشوق و انگیزه بخش من بوده اند. دانشجویان دکتری که سال‌های اخیر رساله های دکتری شان را با رویکرد فرهنگی انجام داده یا در حال انجام دادن هستند هم بطور مستقیم و غیر مستقیم اعضا گروپ ما محسوب می شوند.
نیک‌نام تصریح کرد: همکاری و عضویت در گروپ برنامه درسی و فرهنگ برای کلیه علاقه‌مندان به این حوزه امکان‌پذیر است و دوستان برای برقراری ارتباط با ما می‌توانند از طریق کانال تلگرامی https://t.me/curriculumculture و نشانی ایمیل niknam@khu.ac.ir داوطلبی یا مطالب شان را منعکس کنند.
