☑️ نوشتار آقای دکتر نعمت‌اللّه فاضلی، عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و از سخنرانان مدعو نشست علمی سه‌شنبه ۲۱ تیرماه با عنوان «انجمن و مسئولیت اجتماعی»
مسئولیت ما چیست؟ (۱)
🖋️ نعمت‌اللّه فاضلی
از انجمن مطالعات برنامه درسی ایران (که وظیفه‌اش تأمل و تکاپو برای توسعه آموزش و برنامه درسی است)، پرسیده‌اند «مسئولیت این انجمن در موقعیت کنونی چیست؟».
🔹در مقام معلم انسان‌شناسی و مطالعات فرهنگی، کسی که به فرهنگ علاقه دارد و از این زاویه جهان را می‌فهمد، می‌کوشم این پرسش را توضیح دهم. البته این پرسش دم دستی نیست و پاسخ سرسری هم به آن نمی‌توان داد. به واقع، معمایی است. مسئولیت نهادهای علمی علوم انسانی را تلقی ما از معنای علم، معنای انسان، و موقعیت جامعه تعیین می‌کند. رسیدن به فهمی واقع‌گرا و در عین حال متناسب با ارزش‌های علم، کاریست نیازمند گفت و شنود جمعی کنشگران و دانشوران. بیش از همه، مهم اینست که پرسش مسئولیت، دغدغه جمعی شود. در موقعیت کنونی، گرچه پریشانی بر پیشانی همه چیز دیده می‌شود و می‌طلبد مسئولانه پیشگام پرسش مسئولیت باشیم، اما شعار «بابا دلت خوش ها»، «گلیم خودم نمی‌تونم از آب بکشم»، «چراغ خونه واجب‌تر از چراغ مسجد است»، و در یک کلمه «کلبی مسلکی» سیطره دارد و شبکه‌های اجتماعی هم سرگرمی و بی‌خیالی را رایگان تقدیم همگان می‌کنند؛ در چنین موقعیتی مسئولانه‌ترین کار پرسیدن از مسئولیت ما ضروری‌ترین کار است.
🔹 پرسیدن از مسئولیت، نشان دلشوره و اضطرابی وجودی است. به قول وجودگرایان، انسان‌ها «آزادی» و «آگاهی» و «اراده» دارند و می‌توانند آگاه شوند، و آزادند که اراده کنند و کاری انجام دهند یا ندهند. انسان‌ها می‌توانند فراتر از موقعیت باشند، می‌توانند از موانع عبور کنند و انسان بودن اقتضائش اینست که تسلیم موانع نشوند. زمین زندگی همیشه سنگلاخ و سخت است. آن‌ها که قصد انسانی زیستن دارند ناگزیرند روی همین زمین سخت راه بروند. آنتوان دو سنت اگزوپری (خالق «شازده کوچولو»)، رُمان «زمین انسان‌ها» را این طور آغاز می‌کند: «زمین بیش از هر کتابی از ما به ما می‌آموزد، زیرا در برابر ما ایستادگی می‌کند، هرگاه بشر با مانع درگیر شود، توان خود را می‌آزماید». اکنون زمین و زمان در برابر همه ایرانی‌ها سفت و سخت ایستادگی کرده و از در و دیوار بلا می‌بارد. اگر از پاسخ بی‌پاسخ‌ها بگذریم، و از آن جمعیت پرشمار چشم بپوشیم که شعارشان «به ما ربطی ندارد» است، دو پاسخ می‌توان به پرسش مسئولیت داد.
🔹 یکی پاسخی است که در ۱۸۳۴ کرکگارد فیلسوف دانمارکی بلندآوازه در یادداشت‌های روزانه‌اش نوشت: نیکوکاران جهان با آسان‌تر کردن زندگی در جهت خدمت به بشریت گام برمی‌دارند. هر فرد به نوبۀ خود، یکی با کشف راه‌آهن، یکی از طریق اتوبوس و کشتی بخار و تلگراف، دیگری با کتاب و رساله‌های حجیم و گزارش‌های کوتاه دربارۀ هر آن چیزی که دانستن آن ارزشمند است و سرانجام نیکوکاران حقیقی جهان کسانی هستند که متفکرانه و روشمندانه، به آسان و آسان‌تر کردن زندگی معنوی می‌پردازند. (به نقل از واعظ شهرستانی ۱۳۹۶). در این معنا از مسئولیت کسانی می‌توانند مسئولانه زیست کنند که کلمه مسئولیت را زیسته باشند. سارتر در «ادبیات چیست؟» می‌نویسد: «کلمه‌ای هست که در آن زیسته‌ایم و کلمه‌ای که به آن برخورده‌ایم» (سارتر ۱۳۵۲: ۴۰). این که گفتم پرسش مسئولیت ما چیست، معماست و نمی‌توان پاسخ سرسری به آن داد، بخشی به خاطر ماهیت این واژه دشوار انسانی است. اما بخش دیگر این دشواری ناشی از موقعیت ماست.
🔹هم انجمن‌های علمی نقش‌ها و کارکردهای متعدد دارند و هم ضرورت‌های جامعه ایران از جمله آموزش چنان پیچیده و گسترده است که به سختی می‌توان آن‌ها را اولویت‌بندی کرد؛ و هم گفتمان مسئولیت اجتماعی علم در ایران ایدئولوژی‌زده و مناقشه‌انگیزست. گاه صحبت کردن از مسئولیت دانش و دانشگاه آب در آسیاب دشمنان دانشگاه ریختن است؛ همان‌ها که از هر فرصتی استفاده می‌کنند تا علم، عقلانیت و نهاد آن را تحقیر و سرکوب کنند و از هر چیزی از جمله مفهوم مسئولیت اجتماعی استفاده می‌نمایند.
🔹 اما ناگزیریم پرسش مسئولیت انجمن‌های علوم انسانی از جمله انجمن مطالعات برنامه درسی را جدی بگیریم؛ چرا که «توسعه ایران» در گرو توسعه علوم انسانی است؛ و توسعه علوم انسانی در گرو توسعه «فرهنگ علوم انسانی» است؛ فرهنگی که «ارزش‌های والای انسانی» گفت و شنود، یادگیری، خردورزی، نقادی، مدارا، تساهل، تکثر، انسان‌گرایی، حقوق بشر، آزادی و دموکراسی را دربر می‌گیرد. هر یک از رشته‌های علوم انسانی (روان‌شناسی، فلسفه، هنر و ادبیات، زبان‌شناسی، اقتصاد، علوم اجتماعی و امثال این‌ها) از جمله رشته مطالعات برنامه درسی، فرهنگ این علوم را در خود و به زبان و شیوه خود دارند. مسئولیت انجمن‌های علوم انسانی، گسترش و تعمیق فرهنگ علوم انسانی از طریق تعمیق و توسعه «فرهنگ رشته‌ای» شان است. این پاسخ روشن من به پرسش انجمن مطالعات برنامه درسی است.
🔹 این پاسخ می‌طلبد که توضیح دهم فرهنگ رشته‌ای چیست؟ و چرا در این موقعیت، تعمیق و توسعه فرهنگ رشته‌ای مهم‌ترین مسئولیت انجمن‌های علوم انسانی از جمله انجمن مطالعات برنامه درسی است. بدیهی است این که مسئولیت انجمن‌های علمی را تعمیق و توسعه فرهنگ رشته‌ای بدانیم، برای بسیاری پذیرفتنی نباشد. به طور مشخص دو گروه با این گزاره سرسازگاری ندارند. نخست کسانی که می‌کوشند همه چیز از جمله انجمن‌های علمی را در خدمت هدف‌های سیاسی قرار دهند. برای این گروه اساسا توسعه و تعمیق فرهنگ رشته‌ای، مصداق ترویج سکولاریسم و عرف‌گرایی است. علاوه بر این، گفتمان رسمی مسأله‌ها و دستورکارهای دانشگاه‌ها و نهادهای علمی را تعیین می‌کند و قائل به این نیست که بیرون از این نظم بروکراتیک وظیفه و مسئولیتی شکل بگیرد. می‌کوشند انجمن‌ها را همسو با دستورکارهای بروکراتیک دانشگاه‌ها کنند. فعلا هم دستورکار، هدف‌های تجاری و تولید ثروت و درآمد است. گویی انجمن‌ها بنگاه‌های اقتصادی‌اند. طبیعتا برای کسانی که نیازمند پول هستند یا به هر دلیلی صرفا سودهای اقتصادی را سودمندی می‌دانند، پول‌سازی اهمیت دارد و مسئولیت انجمن‌ها را همین می‌دانند. این گروه با گروه دوم مخالفان فرهنگ رشته‌ای تا حدودی اشتراک نظر دارند.
🔹گروه دوم مخالفان فرهنگ رشته‌ای، کسانی هستند که درگیر مشکلات شغلی، حرفه‌ای و مادی هستند. برای این گروه مسئولیت انجمن‌ها کمک به حل این مشکلات دانش‌آموختگان علوم انسانی است. در موقعیتی که نزدیک به نیمی از دانش‌آموختگان علوم انسانی کشور فاقد شغل هستند، قابل درک است که انتظار این جمعیت از نهادهای علمی این باشد که چاره‌ای برای اشتغال و مشکلات معیشتی آن‌ها بیندیشند. البته مشکلات اقتصادی تنها وجه مشکلات عینی رشته‌های علوم انسانی نیست. آشفتگی‌ها، فساد دانشگاهی، نابرابری و تبعیض، و پایین بودن کیفیت آموزشی نیز جان دانشجویان و دانشگاهیان را به لب رسانده است. اینست که بسیاری انتظار دارند انجمن‌های علمی، مسئولانه درگیر این مشکلات شوند و برای بهبود وضعیت دانشگاه‌ها بکوشند. همان‌طور که گفتم از نظر من مسئولیت انجمن‌های علمی علوم انسانی در تمام موقعیت‌ها، توسعه و تعمیق فرهنگ رشته‌ای است.
