دومین نشست تخصصی ماهانه گروه روش‌شناسی پژوهش تربیتی
سخنران: جناب آقای دکتر لطف‌اله نبوی
موضوع سخنرانی: مبانی منطقی روش‌شناسی تحقیق
زمان برگزاری: ۲۰/۸/۱۳۹۱
خلاصه: سخنران ابتدا با مروری اجمالی بر سیر تاریخی اندیشه در باب مبانی منطق روش‌شناسی تحقیق از ارغنون ارسطو آغاز و با معرفی اجمالی مهمترین آثار و اندیشه‌های ارسطو و سایر متفکران شاخص در این حوزه، به بنیادهای منطقی روش علمی و تفاوت آن با رویه‌های علمی و پارادایم، تفاوت علت و دلیل و اهمیت درک و تمییز آن و عوامل ایجاد کننده‌ی علم و عوامل تثبیتکنندهی علم به ذکر نکاتی از آراء پوپر در باب روش علمی (طراحی مسئله، نظریه‌پردازی و اعتبارسنجی) پرداختند.
۱٫ ارسطو در ارغنون منطق را دانش تحلیل (شامل قیاس و استقراء) و روش‌شناسی را تحلیل دانش معرفی می‌کند. البته استقراء را فقط شناسایی می‌کند اما به آن نمی‌پردازد.
۲٫ بنیادهای منطقی روش علمی علت ـ محور است و رویه‌های علمی و پارادایم دلیل ـ محور. علت، قوّت و استدلال درونی علم است و دلیل، عامل بیرونی (مثال ایستادن خودرو پشت چراغ قرمز: علت توقف فشردن پدال ترمز توسط راننده و دلیل توقف رویت چراغ قرمز).
۳٫ در روش‌شناسی مهمترین دغدغه پژوهشگر برقراری تعادل میان عین (توانایی در عمل، واقع‌نگری، رئالیسم=منطق علم) و ذهن (تئوری، عقلانیت= پارادایم علم) است.
۴٫ خلاصه دیدگاه پوپر که توسط خود وی ذکر شده است در سه موضوع: مسائل، نظریه‌ها و نقادی است.
۵٫ روش علمی از نظر پوپر به سه بخش طراحی مسئله، نظریه‌پردازی و اعتبار سنجی اختصاص یافته است که در اینجا فقط یک نکته از هر بخش ارائه می‌شود.
۶٫ از تفکیک‌های بسیار مهم روش‌شناسی، تفکیک میان مقام کشف (گردآوری، ثبوت) و مقام داوری (ارزیابی، سنجش و اثبات) است.
۷٫ تئوری‌ها وقتی ایجاد می‌شوند در مقام ثبوت‌اند و وقتی اعتبارسنجی می‌شوند در مقام اثبات.
|
و اما: |
۱٫ نکتهای در باب منطق طراحی مسئله
اولین و مهمترین نکته در طراحی مساله جداسازی مسئله از سوال است. سوال، رابطه‌ی تنگاتنگی با آموزش دارد و مسئله، پیوند نزدیکی با پژوهش. اگر نتوانیم بین آموزش و پژوهش منطقاً تفکیک قائل شویم، نمی‌توانیم منطقاً بین مسئله و سوال تفکیک قائل شویم.
سوال از جهل بر می‌خیزد و مسئله از چالش و تعارض.
QàEàSàEX # }o,f,e,st,si,po{ PàR
Question, Education, Scientific subjectivity, Expectation Explanation, Object, fact, event, situation, position, Problem, Research.
E برای R شرط لازم است اما کافی نیست. خلاقیت در اینجا نقش مهمی ایفاء می‌کند.
۲- نکتهای در باب منطق نظریه‌پردازی
رویکرد پوزیتویستی (تحصلی) در مقابل رویکرد راسیونالیستی.
شاه بیت پوزیتویسم، گردآوری است در حالی که شاه بیت راسیونالیسم، داوری است.
رویکرد تحصلی، رویکردی انقباضی و تقلیلی است و اساس آن را داده‌ها تشکیل می‌دهد.
بیکن، استورات میل، کارناپ، رایشن‌باخ و ارنست‌باخ از متفکران برجسته پوزیتویسم محسوب می‌شوند. داده‌ها شرط لازم و کافی برای تولید تئوری است. پوزیتویسم ماشینی است که کارش استقراء (تولید تئوری از داده‌ها) است.
رویکرد راسیونالیسم
کانت، پوپر، لاکاتوژ و انیشتین از مشهورترین متفکران این رویکرد به شمار می‌روند. در این نگاه نظریه‌ها مانند تورها/چترها هستند. در این رویکرد داده‌ها شرط لازم و کافی برای تئوری نیستند. راسیونالیسم تئوری را محصول ابداع و خلاقیت می‌داند و بعد برای داوری به شواهد روی می‌آورد.
انیشتین: نظریات علمی را از مشاهدات نمی‌توان استخراج کرد بلکه باید آن را ابداع نمود.
۳- نکتهای درباب منطق اعتبارسنجی
در انتها با ذکر مثال، درخت دانش بیان شد اگر تئوری را تنه درخت علم فرض کنیم، ممکن است دو حالت اتفاق بیافتد: تئوری، نظر به ریشه‌ها کند که اعتبارسنجی آن از طریق آزمون پیشینی ـ قیاسی و در صورتی که نظر به میوه‌ها کند نظریه کاربردی و اعتبارسنجی آن از طریق آزمون پسینی ـ استقرایی صورت خواهد گرفت.
تعریف استدلال قیاسی از نظر ارسطو:
«نحوه‌ی استدلالی است متضمن این مدعا که نتیجه با ضرورت از مقدمات بدست می‌آید».
تعریف استقراء از نظر ارسطو:
«نحوه‌ی استدلالی است متضمن این مدعا که نتیجه با درجه‌ای از احتمال از مقدمات بدست می‌آید».