خلاصهای از رویکرد پدیدارشناسی که توسط سرکار خانم دکتر خاکباز در نخستین جلسه ژورنال کلاب امسال برگزار گردید، تقدیم میگردد:
خانم دکتر خاکباز ضمن ارائه تعریف مختصری از موضوع پژوهش خود، به معرفی رویکرد پدیدارشناسی به عنوان روش انجام پژوهش مذکور پرداختند. سپس در راستای چگونگی انجام این پژوهش، توضیح دادند که با چه چالشهایی مواجه شدند و چگونه آنها را حل کردهاند.
اما در توضیح این رویکرد به طور خاص، ایشان به نکات زیر اشاره کردند؛
ü طرح پدیدارشناسی به عنوان روش پژوهش توسط ادموند هوسرل در قرن نوزدهم میلادی.
ü اصل بنیادی در دیدگاه هوسرل: مطالعه تجربه زیسته و یا زیست جهان تجربه انسانی (پدیدار).
ü روش هوسرل برای پدیدارشناسی: باز پس رفتن از تجربه زیسته به سمت ریشه آن به نحوی متفاوت با تحلیلهای منطقی و روانشناختی.
مراحل تحلیل پدیدارشناختی از دیدگاه هوسرل:
• در نظر گرفتن تجربه معین
• در پرانتز قرار دادن
• تغییر خیالی
• مشخص کردن ماهیت
هایدگر شاگرد هوسرل رویکرد دیگری در پیش گرفت که علاوه بر توصیف، تفسیر پدیده هم دربرداشت. او با در پرانتز قرار دادن مخالف بود.
ü رویکرد هوسرل به پدیدارشناسی را توصیفی و رویکرد هایدگر را تفسیری مینامند.
ایشان تفاوت و اشتراک پدیدارشناسی توصیفی و هنجاری را در موارد زیر دانستند:
• هدف پژوهش پدیدارشناسی
• نقش پژوهشگر پدیدارشناس
• انتخاب مشارکتکنندگان در پژوهش پدیدارشناسی
• ابزار پژوهش پدیدارشناسی
• تحلیل دادهها و اعتبار بخشی پژوهش پدیدارشناسی
ایشان توضیح دادند که پدیدارشناسی روشی نیست که قواعد علمی از پیش تعیین شدهای بر آن حاکم باشد. بنابراین، اگر منظور از روش، یک دستورالعمل پیشینی و بی خطا باشد، که نتایج مجاب کنندهای را تأمین کند، هیچ نوع روش پدیدارشناسانهای وجود نخواهد داشت.
مسئله پژوهش خانم دکتر خاکباز:
مسئله پژوهشی ایشان درباره این بوده است که استادان دانشگاه آموزش خاصی جهت تدریس نمیبینند و به صرف گرفتن مدرک دکتری که بر پژوهش تخصصی متمرکز است مدرس دانشگاه میشوند. چگونه میتوان برنامه درسی برای تربیت مدرسان آینده دانشگاه تدارک دید؟
از طرفی تجربه کنونی موجود نشان از نگاه عام به مقوله تدریس است. اما تدریس در رشتههای مختلف دانشگاه بر اساس فرهنگهای رشتهای متفاوت است. اگر بخواهیم با نگاه به مقوله دانش خاص تدریس (دانش محتوایی-تربیتی) به این امر نگاه کنیم، چه میتوانیم بگوییم؟
مورد مطالعه ایشان ریاضی و سؤالات پژوهشی شامل موارد زیر بوده است:
• دانش محتوایی- تربیتی برای آموزش ریاضی دانشگاهی دارای چه خصوصیتهایی است؟
• دانش محتوایی- تربیتی چگونه از طریق برنامهی درسی دکتری ریاضی موجود تجربه میشود؟
• رهیافتهای علمی و مؤثر برای بهبود توسعهی دانش محتوایی- تربیتی در برنامه درسی ریاضی به منظور تربیت مدرس ریاضی کدام است؟
نخستین چالشی که ایشان در انجام پژوهش بدان اشاره کردند، تناسب بین مسئله و روش پژوهش میباشد.
و در این راستا درباره روش پژوهش به دو نکته زیر اشاره کردند:
۱- روش پژوهش مولود مسئله پژوهش است و باید متناسب با آن انتخاب شود.
۲- روش پژوهش نسبت به مسئله پژوهش خنثی عمل نمیکند و گرایش روششناسی پژوهشگر موجب دیدن مسایل خاص میشود.
حال …
ü آیا میخواهیم از روش کیفی استفاده کنیم و برای آن دنبال مسئله میگردیم؟
ü و یا به شکل طبیعی مسئلهای برایمان ایجاد شده که به دلیل گرایشات روششناسی کیفی است؟
حال …
با کثرت روشی چگونه مواجه شویم؟ به عبارت دیگر روش من کدامیک از روشهای نظریه زمینهای؟ قوم نگاری؟ پدیدارشناسی؟ روایی؟ و … است؟
ایشان در مواجهه با این چالش توضیح دادند که مسئلهای برای من پیش آمده بود که به خاطر گرایشات روششناختی خودم از نوع کیفی بود و به دنبال این نبودم که موضوع را متناسب با روش پژوهش (که در جامعه آکادمیک فعلی ما روشهای کمی یا روشهای پژوهش آمیخته است) انتخاب کنم.
چالش دومی که ایشان در انجام پژوهش بدان اشاره کردند عبارت بود از: مواجهه با کثرت گرایی در روش
برای مواجهه با این چالش ایشان پیشنهاد دادند که در هنگام تدوین پروپوزال: مراجعه به مبنای فلسفی، تاریخچه و تکنیک روشهای مختلف و ارزیابی مسئله و سؤالهای پژوهش و ترسیم چشماندازی از نحوه انجام پژوهش در هر کدام از روشها و تصمیمگیری انجام شود.
و در پایان راجع به جمعآوری و تجزیه و تحلیل دادهها و چگونگی انجام مقوله بندیها و در نهایت چگونگی گزارش یافتهها نکاتی را مورد تأکید قرار دادند که از آن جملهاند:
در انجام کار: منعطف برخورد کردن با دادهها و یافتهها در هنگام انجام پژوهش و استقبال از تغییر.
و در پایان کار: توصیف چگونگی انجام کار به دقت و بسنده نکردن به اسم بردن از روشهای پژوهش.
همچنین سؤالاتی از ایشان پرسیده شد مبنی بر اینکه چرا از روش زمینهای یا قومنگاری استفاده نکردهاند؟ چگونه اعتبار دادههای بدست آمده و تحلیلهای انجام شده را سنجیدهاند؟ اگر پژوهشگر دیگری این تحقیق را انجام میداد تا چه حد به نتایجی مشابه نتایج بدست آمده، نائل میشد؟ و …
با آرزوی موفقیت