لیلا خسروشاهی و نرگس مرتاضی مهربانی
دانشگاه شهید بهشتی
انجمن مطالعات برنامه درسی ایران همایش برنامه درسی ملی: نقد و نظر را در روز چهارشنبه ۱۴ مهر ۱۳۸۹ با همکاری دانشگاه تربیت معلم و سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی برگزار کرد. در این برنامه که با تلاوت آیاتی از قرآن و خوش‌آمدگویی ریاست دانشگاه تربیت معلم آغاز شد، ابتدا دبیر همایش، دکتر حسن ملکی به اهداف همایش اشاره نمودند. ایشان از برنامه‌ی درسی ملی، با وجود این‌که دارای مبانی ارزشی و اعتقادی است، به‌عنوان یک کار انسانی یاد کرده و به همین دلیل آن را قابل نقد دانستند.
سپس حجت‌الاسلام دکتر محمدیان، ریاست سازمان پژوهش، به تبیین برنامه درسی ملی پرداخته و از آن به‌عنوان یک تولید داخلی یاد کردند، نه ترجمه. ایشان در انتهای سخنان خود، بیان نمودند که “این، آغاز کار است نه انجام کار و اظهارنظرهای دوستان کار را تکمیل می‌کند”.
پس از آن حجت‌الاسلام ذو‌علم، مدیر تدوبن برنامه‌ی درسی ملی نیز در گزارشی به فرایند تولید برنامه‌ی درسی ملی و منطق موجود در آن اشاره نموده و آن را نقطه‌ی عطفی در تعلیم و تربیت و در دانش برنامه‌ریزی درسی دانستند.
پس از این، هفت سخنرانی، در نقد برنامه درسی ملی ارایه شد.
دکتر صادق‌زاده به بررسی و نقد فلسفی- نظری برنامه درسی ملی بر اساس مفاد بنیان نظری تحول راهبردی در نظام تربیت رسمی و عمومی جمهوری اسلامی ایران پرداخته و در نهایت، از ناهماهنگی و ناسازگاری مضامین برنامه درسی ملی با مفاد بنیان نظری تحول راهبردی صحبت نمودند. ایشان هم‌چنین برنامه درسی ملی را فاقد یک فلسفه تربیتی مشخص و لوازم و ذلالت‌های آن دانستند.
در سخنرانی دیگری دکتر حسن ملکی برنامه درسی ملی را از دید فطرت نقد نموده و از عدم توجه به ابعاد همه‌جانبه‌ی فطرت در برنامه درسی ملی سخن گفتند.
دکتر حسنی نیز به بررسی و نقد اهداف و الگوی هدف‌گذاری سند برنامه درسی ملی پرداختند. ایشان در نقد الگو به مواردی از جمله عدم تشریح و موضع‌گیری روشن در خصوص نسبت بین عناصر، هم‌پوشی بین عناصر کلی هدف و عدم ارتباط روشن اجزای الگو با مبانی تعریف شده درسند اشاره نمودند.
پس از نماز و ناهار، برنامه بعدازظهر با سخنرانی دکتر محمود مهر محمدی با عنوان نقد و نظری بر برنامه درسی ملی آغاز گردید. در این سخنرانی چهار بحث زیر مطرح شد:
۱٫ ناقوس مرگ رشته یا…؟!
سخنران با مطرح نمودن سوالاتی از قبیل « متولی مهم¬ترین رخداد حوزه برنامه درسی یعنی تدوین برنامه درسی ملی در ایران چه کسانی بوده¬اند؟»، « متولیان درجه اول، درجه دوم و درجه سوم به چه نسبت از میان اعضا جامعه متخصصان برنامه درسی گشور انتخاب شده¬اند؟ چرا؟» سعی در بیان این موضوع داشت که رشته برنامه درسی در ایران در معرض مرگ قرار گرفته است و دلیل آن هم اعوجاج اسم است که انصافا هم نشانه هولناکی از وخامت حال یک حوزه تخصصی است.
۲٫ برنامه درسی ملی، پاسخ به کدام نیاز؟
در این بخش، با اشاره به تفاوت¬های موجود در « سند ملی برنامه درسی» و « سند برنامه درسی ملی» ، نیاز به یک « الگوی ملی(نظری) برنامه درسی» را غیر قابل انکار معرفی می¬کند و تولید «برنامه درسی ملی» را یک شبه نیاز می¬داند.
۳٫ اصل(راهبرد) اول در مانیفست برنامه درسی ملی، آزادسازی و دست شستن از کیش کنترل تاریخی
سخنران با توضیح مختصری در مورد جهت¬گیری¬های غیر متمرکز و متمرکز سند ملی برنامه ریزی درسی در ایران و جهان و معرفی حرکت های متقاطع و متضاد برای نیل به وضعیت تعادل، سعی در تعریف آزادسازی مقید و محدود به معنای انعطاف و آزادسازی برای نیل به یک وضعیت تعادلی و فارغ از افراط و تفریط داشت.
۴٫ اصل(راهبرد) دوم در مانیفست برنامه درسی ملی، در هم تنیدگی
در بحث تلفیق، به افزایش تعداد دروس در ابتدایی و راهنمایی اشاره شد. هم¬چنین، سخنران معتقد بود که در تحلیل نهایی از تصمیماتی که اجرای آن زحمت بیشتری برای برنامه ریزان به وجود می¬آورده و با رویه¬های مانوس سازگار نبوده است، صرف نظر شده و همین امر باعث گردیده تا رویکرد تلفیقی در شکل سطحی و حداقلی تجلی یابد.
سخنرانی بعد با عنوان مطالعه تطبیقی برنامه درسی ملی برخی نظام¬های آموزشی متمرکز و غیر متمرکز با برنامه درسی ملی ایران بود که دکتر علیرضا عصاره ارایه نمودند.
در این سخنرانی، برنامه درسی ملی ایران با برنامه درسی ملی کشورهای استرالیا، انگلستان، چین، نیوزلند، هند مورد مقایسه قرار گرفت تا نقاط اشتراک و افتراق آن¬ها مشخص شود. سخنران، دلیل انتخاب این کشورها را ماهیت متمرکز(انگلستان، چین و هند) و غیر متمرکز(استرالیا، نیوزلند) و نیز بعضی مشابهت¬های فرهنگی – اجتماعی آن¬ها و توفیقات نسبی برنامه های درسی ملی در آن کشورها بیان داشت.
دکتر نعمت الله موسی پور سخنران بعدیِ این همایش بودند که سخنرانی خود را تحت عنوان استلزامات و اقتضائات اجرایی برنامه درسی ملی جمهوری اسلامی ایران ارایه نمودند. ایشان، موضوعاتی مانند آمادگی اجتماعی، تدارک امکانات، تربیت نیروی انسانی و تظارت بر عمل را از مولفه¬های مهم اجرای یک برنامه می¬داند. در حالی که برنامه درسی ملی جمهوری اسلامی ایران حاکی از آن است که این برنامه بر بنیاد «انگاره مهندسی» تنظیم و تدوین شده است و تلاش های جستجوگرانه دست اندرکاران آن برای بهره گیری از تجربه های موفق ملی و جهانی، با توفیق اندکی همراه بوده است.
آخرین سخنرانی در این بخش به برنامه درسی ملی و نقش آن در تولید برنامه و کتاب درسی ریاضی اختصاص داشت که دکتر زهرا گویا ارایه نمودند. سخنران ابتدا، با استناد به تاریخ، به نقشی که قانون اساسی معارف ۱۲۹۰ در تولید راهنمای برنامه درسی و به تبع آن کتاب¬های درسی به خصوص ریاضی ایفا نمود، پرداخت و بر این نکته تأکید نمود که تهیه کنندگان با برنامه درسی به عنوان قانون اساسی معارف با دور اندیشی و جامعیت توانستند با این برنامه در عین وحدت و حرکت حول محورهای مشترک، هم فرصت¬های مناسب برای تنوع¬های بومی و هم راهنمای تدوین برنامه دروس مختلف را ارایه نمایند. به دلیل ارایه سخنرانی در زمانی محدود، سخنران ترجیج داد تا به چگونگی تولید راهنمای برنامه درسی و تولید کتاب¬های درسی ریاضی با استفاده از قانون اساسی معارف نپردازد و تنها با تبیین مختصری از آن تجربه، برنامه درسی ملی جمهوری اسلامی ایران را از همین منظر مورد نقد و بررسی قرار دهد.
سخنران با ارایه¬ی شش مولفه¬ی هدفمندی، نظم، دقت، شفافیت، صراحت و انسجام به عنوان حدود و ثغور برنامه درسی از آن¬ها به عنوان معیار یا شاخص¬هایی برای قضاوت استفاده نمود. از آن جمله می¬توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱٫ در سند برنامه درسی بارها از «گزاره¬های ریاضی» استفاده شده است و پس از آن به توضیح آن پرداخته شده است. در حالی که تعریف باید فی نفسه مستقل باشد.
۲٫ حوزه یادگیری ریاضی در سند به وضوح مشخص نشده است.
۳٫ ریاضیات به عنوان علم مطالعه الگوها و ارتباطات و نیز هنری با نظم و سازگاری درونی معرفی شده است. این تعاریف برای برنامه ریز درسی چه سودی دارد؟
۴٫ در اشاره به منطق، دقیقا کدام منطق(بشری یا ریاضی) مورد نظر است؟
۵٫ برنامه درسی، زمینی است و قرار است تبدیل به یک واقعیت شود. در سند، منظور از عباراتی مانند مشاهده¬ی گزاره¬ی ریاضی، رخ دادن مفهوم چیست؟ تا چه حد به واقع¬بینی برنامه توجه شده است؟
۶٫ این سند تا چه اندازه ظرفیت تولید برنامه درسی ریاضی و کتاب درسی ریاضی را دارد؟
در پایان دبیر همایش، دکتر ملکی، با مرور موارد مطرح در سخنرانی¬ها به ضرورت تامل هر چه بیشتر صاحب نظران بر این امر مهم تاکید کردند.
