اهداف برنامه درس تربیت بدنی دوره ابتدایی در ایران

اهداف برنامه درس تربیت ­بدنی دوره ابتدایی در ایران
دکتر افسانه سنه
درس تربیت­بدنی این قابلیت را دارد که در کنار تعلیم حرکت، از طریق حرکت برای تعلیم مؤثر واقع شود. در برنامه­های درسی درهم تنیده، تربیت­بدنی می­تواند کمک مؤثری برای سایر دروس باشد.
در برنامه­ی درسی تربیت بدنی، جهت دهی اساسی یاددهی- یادگیری، کسب و حفظ سلامتی برای دانش­آموزان است؛ از این رو، اهداف آموزشی حیطه­های سه­گانه­ی زیر را شامل می­شود:
الف) آگاهی­های مورد نیاز:
سیر مطالب مورد نیاز به گونه­ای طراحی گردیده است که پشتوانه مناسبی برای مهارت­های کسب شده، باشد و بدین وسیله بستر مناسبی را برای دانش­آموزان جهت حفظ سلامت خود در آینده، بدون کمک دیگران، فراهم آورد. دامنه آگاهی­های مورد نیاز عبارتد از:
۱- حرکات پایه[۱]: یکی از مهم­ترین جنبه­های برنامه درسی تربیت بدنی است که نقش بسیاری در شکل­گیری وضعیت مکانیکی بدن در شرایط ایستا و پویا دارد. در این قسمت، اشکال صحیح حرکات پایه (الفبای حرکت) _یعنی راه رفتن، دویدن، پریدن، با پرش رفتن، با جهش رفتن و…_ مورد بحث و بررسی قرار می­گیرد و به شیوه­ای ساده آگاهی­های لازم را به دانش­آموزان منتقل می­کند؛ به عبارت دیگر، بحث حرکات پایه از ساده ترین آن شروع می­شود و تا پایان دوره ابتدایی، مجموعه مطالب مورد نیاز درباره آن ادامه می­یابد. لازم به ذکر است با توجه به اثر تعیین کننده­ی وضعیت­های مختلف نگهداری بدن، همچون ایستادن، نشستن، و خوابیدن، بر ستون فقرات در پایه اول ابتدایی به همراه حرکات پایه محسوب شده­است؛ بنابراین، موارد یاد شده جزء حرکات پایه محسوب نمی­شود و تعلیم آنها به منظور جلوگیری از ناهنجاری­های ستون فقرات صورت می­گیرد.
۲- آمادگی جسمانی[۲]: آمادگی جسمانی عاملی تعیین کننده در سلامتی جسمانی و حرکتی فرد است. با توجه به اجزای مختلف آمادگی جسمانی همچون استقامت عمومی[۳] (قلبی- تنفسی)، انعطاف پذیری[۴]، استقامت موضعی[۵] (عضلانی) و قدرت[۶] _که نقش تعیین کننده در سلامت دارند_ و نیز اجزای دیگر که بر عملکرد حرکتی اثرگذار هستند (چابکی[۷]، هماهنگی[۸]، توان[۹]، تعادل[۱۰] و سرعت[۱۱])، دادن آگاهی­های لازمه در هریک از موارد، دانش­آموزان را از اهمیت و ضرورت آن­ها مطلع می­سازد و پشتوانه­ی مناسبی را برای بخش مهارتی کلاس درس تربیت­بدنی فراهم می­آورد.
۳- تغذیه و بهداشت ورزشی: مباحث این بخش، لزوم تعادل بین انرژی دریافتی و مصرفی را برای دست­یابی به وزن متعادل در کنار فعالیت­های ورزشی یادآورشده و در پایان دوره منجر به نتیجه­گیری منطقی در خصوص ارتباط تنگاتنگ ورزش و تغذیه می­شود. زمان دقیق صرف غذا قبل از فعالیت­های ورزشی، نقش آب و مایعات در فعالیت ورزشکاران و موارد دیگر، همگی توجه همزمان به ورزش، بهداشت و تغذیه را یادآور می­شوند.
۴- ایمنی در ورزش: در محیط­های ورزشی محیط، ابزار، حریفان به هنگام رقابت و نیز شرایط تمرین و بازی ممکن است اثرات زیادی بر سلامت ورزشکاران داشته باشند. شناخت و آگاهی نسبت به هریک از موارد یادشده، دانش­آموز را برای فعالیت سالم و بی­خطر آماده می­کند. آگاهی از این موارد برای معلم نیز به عنوان حافظ سلامت دانش­آموز، اهمیت زیادی دارد.
۵- شناخت رشته­های ورزشی: رسالت اصلی تربیت­بدنی در مدارس، سلامت دانش­آموزان است ولی آگاهی از رشته­های ورزشی به دو دلیل اهمیت دارد؛ اولاً، برای فرزندان این مرز و بوم در اقصی نقاط آن اطلاع از رشته­هایی که در سطح قهرمانی کشور در مدارس اجرا می­شود یک حق مسلم است و ثانیاً، برای نخبگانی که دارای هوش جسمانی مناسبی هستند و در ساعات درس تربیت­بدنی شکوفا می­شوند، شرایطی را فراهم می­آورد تا قبل از انتخاب رشته­ی مناسب با وضعیت جسمانی و علاقه خویش، اطلاعات مفیدی به دست آورند؛ به عبارت دیگر، به دانش­اموزان در جهت هدایت استعدادهای ورزشی کمکی می­شود. در طراحی این بخش _برای ارائه اطلاعات در خصوص رشته­ه_ از زوایای مختلفی به موضوع توجه شده­است. این کار گاهی با مددگرفتن از اندام­ها و به صورت ” رشته­هایی که با دست بازی می­شوند”، ” رشته­هایی که با پا انجام می­شوند” و “رشته­هایی که با دست و پا انجام می­شوند” ارائه می­گردد و گاهی با استفاده از وسایل به کارگرفته شده در ورزش و به شکل “رشته­هایی که با وسیله و بدون وسیله انجام می­شوند” به بحث گذاشته می­شود و در هر حال با نگاهی دقیق مشخص می­گردد که عناوین به­کار گرفته شده، بهانه­ایست برای ارائه­ی اطلاعات درباره رشته­های ورزشی که تعداد مشخصی را شامل می­شوند.
۶- اهداف تربیت بدنی: بازی­های ورزشی از پایه اول تا پنجم، ابزار مناسبی را در اختیار معلم قرار می­دهند تا هدف­های اجتماعی، شناختی و عاطفی و روانی را در چنین بستری پیگیری کند. البته فرصت بحث و بررسی در این مورد پس از طی پایه­ی سوم، در سال­های چهارم و پنجم تحصیلی بین معلم و دانش­آموزان و دانش­آموزان با یکدیگر فراهم می­گردد. از این طریق می­توان شرایط قوی­تر و مؤثرتری را برای تأثیر گذاری بر نگرش دانش­آموزان فراهم کرد.
ب) مهارت­های ضروری:
آنچه در بخش دانستنی­ها مطرح شده به عنوان دانش پایه تلقی می­شود که یادگیری مهارت­های اساسی در تربیت­بدنی را تسهیل می­کند.
دو بخش اساسی مهارت­ها در تربیت­بدنی، حرکات پایه و آمادگی جسمانی است. در سال­های چهارم و پنجم، حرکات پایه جای خود را به مهارت­های پایه ورزشی می­دهند ولی آمادگی جسمانی به عنوان یک عامل اساسی در جهت تقویت سلامت جسمی و عملکرد حرکتی دانش­آموز در تمامی پایه­ها جایگاه ویژه­ای خواهد داشت. در واقع، تمامی تلاش­ها در بخش مهارتی بر ارتقای سطح آمادگی جسمانی و حرکتی دانش­آموزان معطوف است.
دانش آموزان در قالب کلاس­های مهارتی به تمرین پرداخته و معلم نیز از طریق مشاهده رفتارها و یادآوری آنچه در کلاس دانشی و از طریق تعامل فراگیری شده است به تسهیل و تصحیح روند یادگیری می­پردازد؛ به عبارت دیگر، دانستنی­های مورد نیاز باید قبل از کلاس مهارتی از سطح مناسبی برخوردار شده­باشند تا در هنگام تمرین مهارت­ها، نیازی به طرح مجدد آنها نباشد و روند تمرین کند نشود.
تمرین حرکات پایه از سطح ساده _همچون راه رفتن_ آغاز می­شود و در طی سه پایه اول تکمیل می­گردد. علاوه بر پیش­بینی تمرین هریک از حرکات پایه به صورت یک پایه آموزشی، جلساتی نیز به ترکیب مهارت­ها اختصاص یافته است؛ زیرا در نهایت، کسب مهارت در تلفیق و اجرای این حرکات در طی عمل مورد نظر است.در بازی­ها به عنوان ابزاری اساسی به کمک تمرین تلفیقی حرکات پایه می­آیند و نقشی تعیین کننده در فرآیند اموزش ترکیب حرکات پایه ایفا می­کنند. نکته­ مهم دیگر، شناخت مفاهیم از طریق واسطه قرار دادن این حرکات است؛ به عبارت دیگر، افزایش آگاهی­های دانش آموزان از بدن، فضا، جهات، زمان و بسیاری از مفاهیم دیگر از طریق تلفیق آنها با حرکات پایه و نیز اجرا، میسر می­شود.
نکته قابل تأمل دیگر، کسب آمادگی جسمانی است. آمادگی جسمانی به دلیل اجزای متنوع نه­گانه آن، نه تنها در پنج پایه­ی تحصیلی ابتدایی بلکه در دوره­های تحصیلی بعد نیز مورد تأکید واقع می­شود تا ضمن کسب توانایی در هر یک از اجزا، به عنوان عاملی تعیین در سلامتی برای دانش آموز شناخته شود و در بین عادات زندگی حال و آینده­ی او جایگاه ویژه­ای پیدا کند.
پ) نگرش­های مورد انتظار:
انتظار می­رود برنامه درسی تربیت بدنی در کنار رشد و ارتقای آمادگی جسمانی و حرکتی از طریق تمرین در کلاس­های مهارتی، افزایش علاقه دانش آموزان به شرکت فعال در فعالیت­های ورزشی، گرایش آنان به آمادگی جسمانی و بهبود حرکات پایه، تمایل به رعایت اصول بهداشتی در ورزش، گرایش به کسب و توسعه­ی مهارت­های ورزشی و رعایت اصول ایمنی در فعالیت­های ورزشی را، از طریق تعامل بین معلم و دانش­آموزان و دانش­آموزان با یک­دیگر در کلاس­های دانشی به همراه داشته باش. در واقع، کلاس­های دانشی فرصت بیشتری را برای شکل­گیری نگرش­ها برای دانش­آموزان فراهم می­کند؛ از این رو، کلاس دانشی نیز از جهت روش مدیریت معلم در روند یاددهی- یادگیری فعال اهمیت ویژه­ای دارد.
* منبع: جواد آزمون، قوام­الدین سراج، غلامرضا سراج­زاده، نبی­الله صادقیان و طاهره سادات مظلومی. کتاب معلم تربیت­بدنی(راهنمای تدریس). سازمان پژوهش و برنامه­ریزی آموزشی، وزارت آموزش و پرورش. (۱۳۸۸).
[۱] Fundamental Movements
[۲] Physical fitness
[۳] Cardio- vascular Endurance
[۴] Flexibility
[۵] Muscular Endurance
[۶] Strength
[۷] Agility
[۸] Coordination
[۹] Power
[۱۰] Balance
[۱۱] Speed