خلاصه دومین ژورنال کلاب گروپ روش­ شناسی پژوهش تربیتی

 

Topic: Sampling and Data Generation

۱۳۹۱/۰۹/۱۱

 

مقاله مورد بحث و بررسی این جلسه، یک مقاله­ی چهار قسمتی است که قسمت دوم آن مورد بررسی قرار گرفت:

مولف مقاله معتقد است پژوهش­های کیفی مانند یک جعبه­  ناآشنا و مبهم است مخصوصاً برای پژوهشگران کمی و دو مسئله­ اصلی حائز اهمیت در پژوهش­های کیفی نمونه­ گیری و جمع­ آوری داده­ها است.

پژوهش کیفی مانند یک نقشه­ی ناهمواری است که هنر پژوهشگر در آن پر کردن جاهای خالی است.

اما در پژوهش کیفی به چه چیزهایی نیاز داریم؟ در ابتدا باید مشخص کنیم که چه چیزی پژوهش ما را از سایر پژوهش­ها متمایز می­کند­ و این­که این ویژگی­ها در چه بافتی وجود دارند. از نکات بسیار مهم دیگری که در پژوهش کیفی باید به آن­ها توجه کنیم دسترسی به نمونه­های غنی و استفاده از آن­ها و نیز داشتن دلایل کافی برای انتخاب نمونه مورد نظر (و تطبیق آن با یافته­های پژوهش) است. پژوهش کیفی باید قدرت توصیف بالایی داشته باشد که نمونه­گیری هدفمند به این عامل کمک می­کند، پژوهشگر باید ارتباط مداومی با بافت پژوهش داشته باشد که این خود باعث افزایش اعتبار پژوهش می­شود.

 

برخی از مواردی که در پژوهش حاضر مطرح شده عبارتند از:

۱٫ ارتباط مداوم با بافت که زمان­بر است و صبر و حوصله و تحمل پژوهشگر را می­طلبد،

۲٫ در ارتباط بودن پژوهشگر با شبکه­های اجتماعی که این مسأله به کسب اطلاعات ریشه­ای در زمینه موضوع پژوهش کمک می­کند، و

۳٫ پژوهشگر اطلاعات بسیار کاملی از حیطه­ی فعالیت خود را در اختیار نمونه قرار دهد.

به طور کلی برای جمع­آوری و مدیریت داده­ها هم دو روش کلی می­توان در نظر گرفت:

الف. دست­نویس­ها: شامل مشاهده و مصاحبه که یکی از ابزارهای جمع­آوری آن پرسشنامه است. ساختارمندی پرسشنامه­ها و ابزارهای مشاهده به عوامل زیر بستگی دارد:

۱٫ هدف مطالعه چیست؟                 کشف تئوری؟               مصاحبه باز پاسخ

                                              افزایش دانش بشری؟              پرداختن به جزئیات آسان­تر

۲٫ منابع در دسترس و زمانی که در اختیار نمونه، مشاهده و … است.

۳٫ تعداد و پیچیدگی موردها

۴٫ پشتوانه مالی و اختیارات موجود برای استفاده از ابزارها

ب. ضبط تصویری یا صوتی داده­ها: که هزینه و حجم کاری بیشتری را می­طلبد.

 

اما داده ها با هر روشی که جمع شوند شامل پنج مورد زیر خواهند بود:

۱٫ لغات و تصاویری که از بافت کار شده حاصل می­شود،

۲٫ موارد ضبط شده که شامل فیلم­ها و صداها و. .. است،

۳٫ دست­نویس­ها،

۴٫ مستندات (ابزارهایی که نمونه­ها با آن در ارتباط­اند)، و

۵٫ یک سری داده­های کمی.

 نکته­ی مهم این است که سوال پژوهش و نوع تحلیل است که انتخاب­های پژوهشگر را محدود  و در عین حال کمک می­کند بهترین استراتژی را برای کار خود تعیین کند. به اعتقاد مولف حیاتی­ترین مرحله پژوهش همین قسمت است، این که داده­ها چگونه تحلیل شوند و به صورت معنادار گزارش شوند حائز اهمیت بسیاری است.

 برخی از نکات مطرح شده توسط خانم دکتر مهران

بحث جالبی که در اینجا مطرح است این است که باید دقت کنیم در رویکرد کیفی، کار ما یک طرح (خام) است و این یک طرح کلی و قابل پیش­بینی نیست و ساختار آن نسبت به پژوهش کمی مبهم است و ازآن­جایی­که همه چیز از پیش تعیین شده نیست پژوهشگر واقعاً باید زبردست و منعطف باشد. نوآوری و انعطاف، از نکات کلیدی پژوهش کیفی است. سوالی که اینجا مطرح است این است که کار ما چقدر باید ساختار داشته باشد؟ شاید بهتر باشد که اول کار هیچ ساختاری نداشته باشیم با کنجکاوی و آزمون و خطا وارد بشویم! اگر با یک کنجکاوی خاصی کار را شروع کنیم محور مصاحبه بهتر تعیین می­شود، گاهاً اگر فضا باز باشد بهتر به نتیجه می­رسیم؛ درواقع ساختار داریم اما بسیار منعطف است. بنابراین نباید اینطور تصور شود که پژوهش کیفی و ابزارهای جمع­آوری داده­ها در آن از هیچ نظم و انسجامی برخوردار نیست.

نکته دیگر این است که باید دقت کرد که مصاحبه یک پرسشنامه­ی باز نیست، مثال:

الف. آیا از دانشگاه تربیت مدرس راضی هستید ؟  (غ)

ب. تجربه­ی شما از دانشگاه تربیت مدرس چیست ؟ (ص)

سوال نباید به گونه­ای مطرح شود که پاسخ تک کلمه­ای داشته باشد بلکه جوابی بطلبد که نیازمند توضیح است.

 

برخی از نکات مطرح شده توسط آقای دکتر منصوریان

فرایند پژوهش کیفی غیرخطی و پویا است، پژوهشگر کیفی باید تحمل عدم قطعیت را داشته باشد، در پژوهش کیفی سهم فلسفه بالاست و سهم علم کمتر، بر عکسِ پژوهش کمی که علم سهم بیشتری نسبت به فلسفه دارد. در پژوهش کیفی فرایند منعطف است و خیلی از کارها با هم انجام می­شوند مثلاً هم­زمان هم داده­ها جمع­آوری می­شوند و هم تحلیل می­شوند. پژوهش کیفی در واقع یک پژوهش اکتشافی است؛ در پژوهش کیفی قصد داریم به تولید دانش بپردازیم اما در پژوهش کمی به دنبال آزمون علم موجودیم. در پژوهش کیفی بافت حرف اول را می­زند، ممکن است در ابتدا چند سوال را در نظر بگیرید ولی ببینید در مراحل مختلف پژوهش چندین سوال جدید اضافه می­شوند که وجودشان لازم هم هست.

فراموش نشود که منعطف بودن فرایند پژوهش کیفی به معنای عدم وجود انسجام و نظم نمی­باشد!