تدریس عملی: گزارش و تحلیل یک تجربه در درس روش تحقیق

نمود چنین برداشتی از روش تحقیق در کتاب های روش تحقیق مورد استفاده اساتید و دانشجویان دیده می شود. به باور من نمود عملی تدریس روش های تحقیق به این سبک وسیاق در کارهای تحقیقی مانند پایان نامه ها، آن چیزی است که عموما دانشجویان در فصل سوم کارهای خود تحت عنوان روش تحقیق در حد یک یا چند پاراگراف به نگارش در می آورند. جالب است من اخیرا پایان نامه های دانشکده خودمان را (دانشگاه کردستان، دانشکده علوم انسانی) ورق می زدم متوجه شدم که بیشتر دانشجویان با یک پاراگراف خسته کننده « روش تحقیق من در این پایان نامه توصیفی می باشد یعنی این که وضعیت موجود را بدون کم و کاست مطالعه می کنم، می باشد» روش های تحقیق خود را توصیف می کنند.
بر این اساس سوالی که برای من مطرح شد این بود که دانشجویان کارشناسی ارشد در هنگام انجام پایان نامه خود «عملا با چه مواردی در گیر هستند و چه کار می کنند؟»، چه مشکلاتی عملا با آن درگیر هستند و این مشکلات چه تاثیری روی پایان نامه های آنها می گذارد؟ به عبارت دیگر سوال اساسی این بود که دانشجویان برای انجام پایان نامه خود به چه چیز های عملی نیاز دارند تا کارشان با کیفیت بالای انجام شود؟ این نیازها را چگونه و چه کسی تشخیص می دهد؟ همین سوالات مبنای شد تا من خود را درگیر «تدریس عملی» درس روش تحقیق کنم.
جواب بیشتر این سوالات در «تجربه های» گذشته من برای تدریس درس روش تحقیق و همچنین کار با پایان نامه های دانشجویان به عنوان راهنما، مشاور یا داور بود. به عبارت دیگر «دانش عملی» که من به صورت تجربی در طول سال های قبل از این موقعیت ها یاد گرفته بودم. سوال اساسی که اینجا برای من مطرح شد این بود که چنین دانش عملی تا چه اندازه مبنای درست معرفتی برای تدریس دارد؟ آیا من مجاز هستم از چنین دانشی برای تدریس دانشجویان در این دوره استفاده کنم؟ برای این که از چاله به چاه نیافتم سعی کردم دانش عملی خود را با دانش نظری موجود آشتی دهم. معنای این حرف آن بود که من سعی کردم که دانش عملی خود را علاوه بر نیازهای عملی و موقعیتی دانشجویان، از فیلتر دانش نظری هم عبور دهم. حاصل این تامل و تعمق آن شد که من در مورد «محتوی» و «فرم» تدریس روش تحقیق پیشرفته به شکل ذیل عمل کنم:
نمونه ای از محتوی و فرم تدریس درس روش تحقیق در سال ۱۳۹۱ در دانشگاه کردستان، گروه علوم تربیتی (فقط کلاسی که من تدریس می کنم:
سرفصل
چگونگی تدریس
چگونگی ارزیابی
رویکردها، راهبردها تحقیق:
مثال رویکرد کمی، کیفی و تلفیقی
راهبرد: توصیفی، قوم نگاری و…
تصویر کلی از این رویکردها و راهبردها در ابتدای سال توسط استاد، معرفی منابع برای دانشجویان برای مطالعه بیشتر، توضیح و تبین بیشتر در جلسات دیگر و در راستای کارهای دیگر ( مثلا ممکن است در جریان بحث در باره نمونه گیری، به این راهبردها بر گردیم و صحبت کنیم
کار عملی از دانشجویان: به صورت گروهی یک راهبرد را انتخاب نموده و در کلاس برای بقیه ارائه دهند و نتایج آن را در قالب یک جزوه یا مقاله کوتاه به بقیه دانشجویان بدهند.
تناسب معرفت شناسی، روش شناسی و ارزش شناسی در تحقیقات
بحث و سخنرانی در کلاس، نقد پایان نامه های دیگر در باره تناسب معرفت شناسی و روش شناسی آنها
کار عملی به دانشجویان که یک پایان نامه را مطالعه کنند و آن را از باب تناسب معرفت شناسی و روش شناسی تحلیل و توصیف کنند
موضوع تحقیق، مسئله تحقیق، سوالات و اهداف تحقیق، و تفاوت های آنها
نشان دادن تفاوت های این مفاهیم با تکیه بر کار عملی در کلاس و به صورت گروهی
دانشجویان یک موضوع تحقیق انتخاب می کنند، مسئله تحقیق را از آن استخراج می کنند،. برای مسئله تحقیق اهداف و سوالاتی طرح می کنند
بیان مسئله ( عناصر بیان مسئله با تکیه بر طرح های کمی و کیفی و خصوصا با تکیه به فرهنگ علمی گروه که بیشر دانشجویان را به چه سمتی هدایت می کند)
بحث در باره بیان مسئله و نقش آن در تحقیقات مختلف، نحوه نگارش آن، نشان دادن بیان مسئله دانشجویان قبلی و اشکالات آنها
دانشجویان در باره موضوع انتخابی خود ومسئله آن یک بیان مسئله می نویسند. موضوع باید با استاد درس هماهنگ شود که از تکرار موضوعات قبلی جلوگیری شود و موضوع تازه باشد.
بررسی ادبیات و پیشینه تحقیق در طرح های مختلف تحقیق
نشان دادن یک پایان نامه خوب که هدف از این قست از پایان نامه چیست؟
بحث در باره جایگاه این فصل از تحقیق در طرح های کمی و کیفی، ابعاد اصلی فنی در بررسی ادبیات تحقیق، قواعد عملی برای نگارش ادبیات تحقیق، معرفی مجلات و پایگاه های اطلاعات علمی به دانشجویان، نحوه جستجو برای مجلات و منابع علمی، رفرنس نویسی بر اساس سبک APA
از دانشجویان خواسته می شود که پایان نامه ای را انتخاب نموده و فصل دوم آن را با توجه به ملاک های مشخص نقد کنند و بگویند برای بهبود آن باید چه کار کرد؟
دانشجویان در باره موضوع انتخابی خود ومسئله آن یک بیان مسئله می نویسند. موضوع باید با استاد درس هماهنگ شود که از تکرار موضوعات قبلی جلوگیری شود و موضوع تازه باشد.
بررسی ادبیات و پیشینه تحقیق در طرح های مختلف تحقیق
نشان دادن یک پایان نامه خوب که هدف از این قست از پایان نامه چیست؟
بحث در باره جایگاه این فصل از تحقیق در طرح های کمی و کیفی، ابعاد اصلی فنی در بررسی ادبیات تحقیق، قواعد عملی برای نگارش ادبیات تحقیق، معرفی مجلات و پایگاه های اطلاعات علمی به دانشجویان، نحوه جستجو برای مجلات و منابع علمی، رفرنس نویسی بر اساس سبک APA
از دانشجویان خواسته می شود که پایان نامه ای را انتخاب نموده و فصل دوم آن را با توجه به ملاک های مشخص نقد کنند و بگویند برای بهبود آن باید چه کار کرد؟
این ها نمونه های از محتوی و چگونگی تدریس عملی درس روش تحقیق می باشد. بقیه موارد هم مانند روش گردآوری داده ها (پرسشنامه، مصاحبه، مشاهده)، روش تحلیل داده ها (بیشتر کیفی)، نمونه گیری و روش انتخاب نمونه ها، تعریف عملیاتی متغیر ها در تحقیقات کمی، نحوه نگارش فصل پنجم و بحث و نتیجه گیری و موارد ضروری دیگر در کلاس به صورت عملی تدریس می شود. بنا براین، بحث روشها و راهبردهای تحقیق در حد یک یا دو جلسه با کمک دانشجویان بحث می شود و نکات لازم دیگر در ارتباط با آنها در ضمن کلاس های عملی دیگر مورد نظر قرار می گیرد. هدف اصلی این است که دانشجویان همه ی موارد لازم برای انجام پایان نامه ی خود را عملا یاد بگیرند.
نکات اساسی در تعیین محتوی درس
سوال اساسی که همیشه در این راستا برای من چالش برانگیز بوده این است که چه محتوی را تدریس کنم؟ جواب این سوال برای من در دو گزاره مورد تامل بود:
یکم) مطالبی را باید تدریس کنم که به دانشجویان کمک کند روش درست تحقیق کردن را یاد بگیرند. همانطوری که قبلا اشاره کردم برای این کار از منابع موجود نظری در زمینه روش تحقیق استفاده می کنم.
دوم) مطالبی که با زندگی و «زمینه عملی دانشجویان» مرتبط باشد. برای این موضوع، متغیرهای زیادی بود که تصمیم گیری را با چالش مواجه می کند. مثلا شرایط سازمانی و فرهنگ حاکم بر تحقیق و تولید علم در گروه و دانشکده بیشتر اثبات گرایانه است و اساتید ممکن است دانشجویان را به این سمت هدایت کنند یا حتی محدودیت هایی مانند زمان و امکانات باعث شود که دانشجویان به سمت کارهای کمی با کیفیت پایین هدایت شوند. در این حالت من بایستی سعی کنم که محتوی بیشتر در راستای کارهای کمی باشد چرا که دانشجویان نیاز دارند اما این تصمیم الزاما با گزاره اول تناسب ندارد. در این حالت به خاطر این که دچار «عوام فریبی اکادمیک» نشوم( هر چه دانشجویان را خوشحال کند انجام دهم) سعی می کنم رویکردی اصلاحی به کار گیرم و در ضمن توجه به نیازهای (حتی سطی دانشجویان) رویه های و روش های جدید و بهتر را معرفی کنم و حداقل هر ترم چند دانشجو را درگیر این نوع کارهای جدید بکنم. نهایتا این که، تدریس عملی به معنای افتادن در دام « نسبی گرایی» نیست بلکه شاید گفت شنا کردن در نوعی « نسبی گرایی همراه با تعهد به بهبود وضع موجود» است.
تفاوت و پیامد
تفاوت تدریس عملی با تدریس نظری در این درس خاص به صورت مشخص عبارت از این مطلب است که در تدریس نظری روش تحقیق، بیش از ۸۰ درصد جلسات به این موضوع می پردازد که روش های مختلف تدریس (مانند تجربی یا هر روش کیفی دیگری) چه تعریف و توصیفی دارد. نمود چنین تدریسی بیشتر در فصل سوم پایان نامه ها به سبک ایرانی دیده می شود جائیکه دانشجویان روش تدریس خود را در چند پاراگراف تعریف و توصیف می کنند. اما تدریس عملی درس روش تحقیق به دانشجویان کمک می کند که از انتخاب موضوع، بیان مسئله و فرضیات و اهداف تحقیق تا بررسی پیشینه، روش مرجع نویسی، روش مصاحبه کردن، روش طراحی پرسشنامه و انتخاب نمونه ها و مشارکت کنندگان در تحقیق کمک کند. تدریس عملی مهارت، دانش عملی و بینش دانشجویان را در باب درس بهبود می بخشد اما تدریس نظری در بهترین حالت آن (اگر مبتنی بر انتقال معلومات و حفظ کردن نباشد) دانش دانشجویان را در باب محتوی درس افزایش می دهد.