به نام خداوند زبان آفرین
طرح پیشنهادی ویژه نامه برنامه درسی زبان فارسی
در فصلنامه علمی پژوهشی مطالعات برنامه درسی ایران
مهلت ارسال اصل مقاله: ۱۵ اسفند ماه ۱۳۹۰
مقدمه
حوزه آموزش زبان فارسی با وجود سابقه ای بس دیرینه، محدود به نوشته ها و مجموعه های پراکنده ای است که قدمت آن به چند دهه قبل برمی گردد. اسناد به جا مانده از گذشته بیانگر این نتکته اساسی است که قلمرو آموزش زبان فارسی فراتر از دوره دبستان نرفته است و در سطوح علمی و آموزش عالی در زمینه مطالعات منسجمی انجام نیافته است. نخستین فعالیت مدون به سال های دهه ۷۰ برمی گردد که مجموعه مختصری به نام برنامه تفصیلی برنامه آموزش زبان فارسی در دوره راهنمایی منتشر می شود که در آن به طور مشخص به پدیده زبان فارسی در کنار ادب فارسی پرداخته شده است. در طول دهه های ۷۰ و ۸۰ فعالیت های متنوعی در آموزش و پروش و همچنین در آموزش عالی در زمینه نهادینه کردن آموزش زبان فارسی صورت می گیرد که تجلی آن را می توان در تولید برنامه درسی زبان فارسی دوره های تحصیلی ابتدایی، راهنمایی و دبیرستان دید. علاوه بر این تاسیس رشته کارشناسی ارشد آموزش زبان فارسی در برخی از دانشگاهها به این موضوع جایگاه ویژه ای را اختصاص داده است. به هر روی برای تقویت برنامه درسی زبان فارسی کار بسیار محدود و کمی انجام یافته است که برای توجیه و تبیین مبانی نظری و بنیادهای اساسی آموزش زبان فارسی کافی نیست. بنابراین اگر درحدانتشار تعدادی مقاله علمی در قالب ویژه نامه به این حوزه یادگیری بها داده شود برغنای این برنامه و توسعه اصول و مبانی آن بیش از پیش افزوده خواهد شد. با توجه به آنچه گفته شده ضرورت انتشار ویژه نامه برنامه درسی زبان فارسی کاملا قابل درک است.
ارتباط این ویژه نامه با ویژه نامه شماره ۹ فصلنامه انجمن
همان طورکه می دانیم فصل نامه شماره ۹ انجمن به عنوان ویژه نامه نخست آموزش زبان فارسی در تابستان ۱۳۸۷ به چاپ رسید. در این ویژه نامه به مبانی و کلیات برنامه درسی زبان فارسی تاکید شده است و به همین دلیل مقالات انتخابی در فرایند سفارش و دریافت وداوری بیشتر مبتنی بر ترسیم قلمرو زبان آموزی بود. لذا مقالات چاپ شده بر محور مبانی زبان شناسی، مبانی برنامه درسی زبان فارسی، مناطق دوزبانه، کتاب های درسی فارسی ابتدایی، سواد خواندن، تحلیل محتوای کتاب های فارسی، مقایسه برنامه درسی زبان آموزی فعلی با گذشته و گزارش طرح ملی واژگان پایه دکتر نعمت زاده تنظیم گردیده است. حال که این امکان برای انتشار شماره دوم ویژه نامه برنامه درسی زبان فارسی وجود دارد سعی خواهد شد تا با تاکید بر مهارت های زبانی مقالات دریافتی بررسی و داوری شود تا در ادامه مطالب مربوط به مبانی برنامه درسی زبان فارسی، این بار مطالب بر بنیاد مهارت های زبانی سازمان دهی و شکل داده شود. از آن جا که اهتمام به اشاعه و توسعه برنامه درسی زبان فارسی به عنوان زبان ملی و عامل مهم ایجاد وحدت ملی و دینی در بین مردم همواره مورد تاکید مقام معظم رهبری بوده است و با توجه به تربیت و پرورش دانش آموختگان رشته آموزش زبان فارسی از یک سو و اشتیاق مسئولان به تقویت بنیه های علمی آموزش زبان فارسی در داخل و خارج از کشور ضرورت دارد تا به این برنامه درسی به شیوه های مختلف از جمله انتشار این ویژه نامه عنایتی ویژه شود.
اهداف ویژه نامه
۱- تدوین مبانی نظری آموزش زبان فارسی
۲- مستند کردن تجارب و فعالیت کاربردی آموزش زان فارسی
۳- معرفی زمینه های قابل توجه در آموزش زبان فارسی به پژوهشگران و صاحب نظران
۴- هدایت و جهت دهی به مطالعات و پژوهش های دانشجویان واستادان دانشگاهی در زمینه آموزش زبان فارسی
۵-ایجاد زمینه و بستر سازی برای توسعه رشته آموزش زبان فارسی در دوره کارشناسی ارشد و تاسیس آن در دوره دکتری
۶- ارائه بازخورد های برگرفته از تحقیقات علمی به برنامه ریزان درسی زبان فارسی برای تجدید نظر در برنامه های موجود
۷- آسیب شناسی برنامه درسی زبان فارسی به منظور کمک به بهبود وضعیت آموزش زبان فارسی در ایران و خارج از ایران
۸- استفاده از تجارب کشورهای مختلف در زمینه تولید برنامه درسی زبان ملی در ایران
محورهای اصلی ویژه نامه
۱- عناصر و مولفه های برنامه درسی زبان فارسی
برنامه درسی زبان فارسی در دوره های مختلف تحصیلی از تعدادی مولفه تشکیل شده است که می تواند مورد توجه پژوهشگران و صاحب نظران قرار گیرد. در این حوزه می توان به بررسی رویکردها، اصول، اهداف، محتوا، روش ها، ارزشیابی و اشاعه برنامه درسی زبان فارسی پرداخت.
۲- زبان و مهارت های زبانی در برنامه درسی زبان فارسی
زبان فارسی دارای چهار مهارت گوش دادن، سخن گفتن، خواندن و نوشتن است که به طور جدی نیاز به مطالعه و بررسی دارد. علاوه بر این مهارت های ذهنی مثل اندیشیدن و نقد و تحلیل نیز ارتباط مستقیمی با زبان دارند که بی توجهی به آن ها می تواند عامل اساسی در ضعف درک و تولید مهارت های زبانی باشد.
۳- برنامه درسی و کتاب های درسی زبان و ادب فارسی در دوره های تحصیلی
یکی از اجزای اصلی برنامه درسی زبان فارسی کتاب های درسی این حوزه است مه فعلا در نظام آموزشی ایران نقش اساسی دارد. از آن جا که بسیاری از اهداف و انتظارات برنامه درسی در محتوای کتاب درسی تجلی می یابد، بنابراین مطلعه و تحقیق در کم وکیف این کتاب ها اهمیت به سزایی دارد.
4- ارتباط برنامه درسی زبان فارسی با قلمرو فرهنگی و تربیتی
برنامه درسی زبان فارسی یکی از برنامه هایی است که ارتباط مسستقیم و تنگاتنگی با زمینه های فرهنگی و تربیتی ایران اسلامی دارد. در واقع اسناد و متون به جا مانده از گذشته حاکی از آن است که بیشترین رسالت زبان و ادب فارسی را بنیان های دینی و فرهنگی تشکیل میده. لذا پرداختن به محور اصلی نیز می تواند مورد توجه تدوین کنندگان مقالات باشد.
۵- تاثیر راهبرد های روان شناختی در تقویت مهارت های زبانی
روانشناسی به عنوان دانش مطالعه رفتار عینی و شناختی و حتی فراشناختی انسان، همواره در طول تاریخ روش ها و راهبرد های فراوانی را درباره ابعاد وجودی او به ویژه موضوع یادگیری ارائه کرده است. ازجمله مواردی که زیاد مورد توجه روان شناسان بوده، پدیده زبان است. در این زمینه هرچند که دانش علوم شناختی داده های فراوانی را به دست آورده است اما هنوز در خصوص آموزش زبان فارسی و مهارت های آن، کار علمی کاربردی انجام نگرفته است.
6-آسیب شناسی برنامه درسی زبان فارسی
برنامه های درسی همواره در معرض آسیب های پیدا و پنهان درونی و بیرونی قرار دارند و برنامه درسی زبان فارسی از این موضوع مستثنی نیست. بررسی علل و عوامل آسیب زای برنامه درسی زبان فارسی موجب می شود تا دست اندرکاران آن از نقاط ضعف و کاستی های آموزش زبان فارسی آگاهی یافته و سعی در رفع موانع باشند.
7- جایگاه شعر و قصه در برنامه درسی زبان فارسی
شعر و قصه از جمله موادی هستند که در شکل گیری توانمندی های ذهنی و زبانی دانش آموزان به ویژه در دوره ابتدایی تاثیر به سزایی دارند. شعر وقصه در صورتی به شیوه علمی طراحی و تدوین شوند، می تواند تحقق بسیاری از اهداف آموزش و پرورش را قطعی و مسلم سازد.
۸- تاثیر برنامه درسی پیش دبستانی در شکل گیری و تکمیل برنامه درسی زبان فارسی
هر چند در برنامه درسی پیش دبستانی، آموزش زبان فارسی به طور رسمی وجود ندارد اما زمینه های زبان آموزی و دیگر مهارت های آموزشی پایه ریزی می شود. بنابراین مطالعه و بررسی تاثیر آموزش پیش دبستانی در یادگیری مهارت های زبانی از اهمیت خاصی برخوردار است.
9- مطالعات تطبیقی برنامه درسی زبان ملی در کشورهای مختلف جهان
استفاده از تجارب علمی و عملی کشورهای موفق موجب می شود تا از به هدر رفتن سرمایه های انسانی و مالی جلو گیری شود. از سوی دیگر روشن است که بسیاری از کشورها در زمینه آموزش زبان ملی و زبان دوم دارای تجارب موفقی هستند. لذا اطلاع و استفاده از آن ها می تواند ما را در پیشبرد اهداف زبان آموزی در ایران کمک کند.
10 – رابطه برنامه درسی زبان فارسی با ارزشیابی توصیفی
ارزشیابی توصیفی یکی از پدیده هایی است که باعث دل مشغولی بسیاری از معلمان دوره ابتدایی شده است. چرا آن ها با فلسفه و شیوه های اجرایی ارزشیابی توصیفی آشنایی کافی ندارند. پرداختن به این زمینه می تواند باعث شود تا از آن در آموزش و ارزشیابی زبان فارسی به نحو شایسته ای استفاده شود. زیرا عدم توانایی معلمان در استفاده صحیح از آن در آموزش زبان فارسی نه تنها به این موضوع آسیب می رساند بلکه زمینه بی علا قه گی به قلمرو زبان و ادب فارسی را نیز فراهم می نماید.
11- روش ها و راهبردهای یاددهی یادگیری در برنامه درسی فارسی
آموزش زبان فارسی یکی از عرصه هایی است که علاوه بر امکان استفاده از روش های تدریس عام، امکان به کار گیری روش های خاص زبان آموزی را نیز به همراه دارد. در وضعیت فعلی هنوز در شناسایی و به کارگیری این روش ها اقدام علمی و عملی جدی صورت نگرفته است. بنابراین ضروری است که در طی این ویژه نامه به این زمینه اساسی نیز پرداخته شود.
۱۲-طراحی، اجرا و ارزشیابی برنامه درسی زبان فارسی در دوره های مختلف تحصیلی
یکی از موضوعات اساسی در برنامه ریزی درسی زبان فارسی، مسئله طراحی وتولید برنامه درسی و ارزشیابی از آن است. در این پهنه کار دانشگاهی قابل توجهی انجام نگرفته است. در حالی که زبان و ادب فارسی به سرعت در حال رشد وگسترش است. بنابراین به جا خواهد بود که در این باره هم مطالعات و بررسی های انجام یافته ارائه گردد تا برای برنامه ریزان درسی و مولفان کتاب های درسی زبان فارسی مورد استفاده باشد.
۱۳- راهکارهای ارتباط برنامه درسی زبان فارسی با سایر برنامه های درسی در دوره های تحصیلی
یکی از نقش های اساسی برنامه درسی زبان فارسی و به عبارت بهتر یکی از اهداف و کارکرد های ثانویه زبان فارسی خدمت رسانی به سایر برنامه درسی است چرا که تمام برنامه های درسی با ابزاری به نام زبان تدوین، انتقال و ارزیابی می شوند. بنابراین می توان در این زمینه مهم نیز مقالات و مطالعات موجود را انعکاس داد تا برای انسجام و پختگی برنامه درسی دوره های تحصیلی مورد استفاده باشد.
14-راهکارهای تقویت مهارت های خواندن ونوشتن و پاره مهارت های آن در برنامه درسی زبان فارسی
امروزه با توجه رشد دانش روان شناسی و زبان شناسی در باره پیچیدگی قلمرو آموزش زبان، ضرورت دارد تا تمام خرده مهارت ها یا پاره مهارت های دو مهارت اصلی زبان آموزی مورد توجه دست اندرکاران قرار گیرد. این امر سبب می شود تا توانمندی معلمان در تقویت مهارت خواندن و نوشتن ارتقا پیدا کند.
۱۵-نحوه بکارگیری تلفیق در برنامه درسی زبان فارسی (درون رشته ای و برون رشته ای )
یکی از موضوعات نوین در برنامه ریزی درسی، بحث بکارتلفیق در طراحی برنامه های درسی است. برنامه درسی زبان فارسی به لحاظ ماهیت کاربردی آن ایجاب می کند که از تجارب پژوهشی محققان داخلی و خارجی در این زمینه بهره ببرد.. اگر از یافته های پژوهشی مربوط به تلفیق به درستی استفاده شود، شاید بتوان با اطمینان بیشتری نسبت به طراحی تلفیقی برنامه درسی زبان فارسی با دیگر برنامه های درسی در دوره ابتدایی اقدام نمود.
سردبیر مهمان: حسین قاسم پور مقدم
داوران : تعدادی از استادان و اعضای هیئت علمی دانشگاه صاحب نظر در آموزش زبان فارسی
علاقمندان می‌توانند فایل مقاله خود را به ایمیل آدرس زیر ارسال نمایند
دکتر حسین قاسم پور- مسئول گروپ برنامه درسی زبان فارسی