دکتر کورش فتحی واجارگاه
دانشیار دانشگاه شهید بهشتی
سردبیر فصلنامه وعضو مؤسس گروه
امروزه بواسطه اهمیت و جایگاه نظام آموزش عالی در تربیت نیروی انسانی ماهر و متخصص و نقشی که در فرایند توسعه پایدار ایفا می‌نماید، بسیاری از کشورهای جهان بخش عمده‌ای از بودجه خود را صرف حمایت از آموزش عالی نموده‌اند با اینهمه در کنار افزایش منابع برای دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی این نگرانی نیز در حال فزونی است که کیفیت عملکرد این مؤسسات در چه وضعیتی قرار دارد؟ فشار فزاینده برای بهبود کیفیت سبب شده است تا بسیاری از ممالک، دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی بطور مداوم فرایند بهسازی و تغییر مؤلفه‌های مختلف نظام آموزشی خود بویژه برنامه‌های درسی را در دستور کار خود قرار دهند و برنامه‌ها و اقدامات متعددی را برای تسهیل این جریان در دستور کار قرار دهند از جمله مصوب‌سازی زمان بررسی‌های ادواری برنامه‌های درسی، تبیین فرایند عملیاتی تدوین برنامه‌های درسی و حمایت از بررسی‌ها و پژوهشهای مختلفی که مستلزم توجه به نیازهای واقعی، بازتعریف صلاحیت‌های فارغ‌التحصیلان و بازبینی برنامه‌های درسی براساس آن) حمایت از تعریف و شکل‌دهی دوره‌های بین رشته‌ای و مانند آن است.
برنامه درسی، جوهرۀ هر نظام آموزشی است که تا حد زیادی کارآمدی، کیفیت و اثربخشی آن نظام را تضمین می کند. از این رو تعیین ساختار بهینه نظام برنامه ریزی درسی و اصلاح بازنگری آن در گذر زمان از جمله مهم ترین دلمشغولی های سیاستگذاران نظام آموزشی در کشورهای مختلف جهان بوده است. این مهم در آموزش عالی اهمیتی در چندان می یابد زیرا برنامه درسی در آموزش عالی ابزار علمی و اجتماعی نیرومندی است که ضمن ترسیم چگونگی و حدود انتقال دانش و مهارت ها به یک تجربه وسیع علمی برای دانشجویان نیز محسوب می شود از این رو در دنیای کنونی، تغییر در برنامه های درسی و دروس در آموزش عالی یک ضرورت اساسی محسوب می گردد و اقدامات و فعالیت های گسترده برای تسهیل آن توسط نظام های آموزشی در دستور کار قرار می گیرد.
در نظام آموزش عالی ایران که پس از دوران رشد و بسط کمی (از ۱۳۵۷ تا ۷۱۳۷) دغدغه کیفیت در دستور کار قرار گرفته است، اقدامات قانونی مشخصی برای کمک به جریان بهسازی، نوسازی و نیز تدوین برنامه‌های درسی جدید توسط وزارت علوم، تحقیقات و فناوری قرار گرفته است که در این میان تصویب و ابلاغ آئین‌نامه واگذاری اختیارات برنامه‌ریزی درسی به دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی پژوهش حاضر نیز در راستای تسهیل فرایند تغییر برنامه ها بر درس رشته های علوم انسانی تدوین و پیشنهاد شده است.
مروری بر سیر تحولات نظام برنامه ریزی درسی در آموزش عالی ایران در سال های پیش و پس از انقلاب اسلامی نشان می دهد که در پی تغییرات اجتماعی، تغییر در برنامه های درسی دانشگاه ها پدیده ای مستمر و در عین حال ضروری بوده است اما بیش از هر چیز و تقریباً در همه دوران ها، موضوع تمرکز گرایی در تدوین عناوین و سرفصل های دروس رشته های دانشگاهی همواره مورد انتقاد کارشناسان و صاحبنظران بوده است. توجه ناکافی به رشد دانش و تحولات جهانی، عدم مشارکت فرا گیر دانشگاهیان در فرایند برنامه ریزی درسی و عدم ارتباط محتوای رشته ها با نیازهای مخاطبان و جامعه از جمله انتقادهایی بوده است که تأکید بر محیط دانشگاه را بدنبال داشته است).
تصمیم وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در کاهش تمرکز و تفویض اختیارات مربوط به برنامه درسی دانشگاه ها (آیین نامه ۱۰۸۹ وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، مورخ ۱۰/۲/۷۹) و اجرای سیاست های مندرج در برنامه سوم و چهارم توسعه اقتصادی و اجتماعی ایران فرصت لازم برای نوسازی و بهسازی برنامه های درسی دانشگاهی در رشته های مختلف علمی را بدنبال داشته است.
بررسی ها و مطالعات انجام شده در خصوص کم و کیف اجرای آیین نامه واگذاری اختیارات برنامه ریزی درسی به دانشگاه ها و مؤسسات آموزش عالی دارای هیأت ممیزه نشان می دهد که نحوه اجرای آن از وضعیت مطلوبی برخوردار نیست (برای مثال نگاه کنید به پژوهش های اقدسی، ۱۳۸۱؛ ایمانی طلب آزاد، ۱۳۸۲؛ مؤمنی و فتحی، ۱۳۸۳؛ نوروززاده، ۱۳۸۶؛ عارفی، ۱۳۸۳ و آزاد منش و فتحی، ۱۳۸۴) که در این میان عوامل متعددی نظیر فقدان دانش برنامه درسی در میان اعضای هیأت علمی، عوامل ساختاری، عوامل مالی و انگیزشی و نیز فقدان الگوی مناسب و راهنما در فرایند اصلاح و بازنگری برنامه های درسی از مسائل عمده به شمار می روند
این پژوهش ها بیانگر آن بوده اند که روند اصلاح و بازنگری برنامه های درسی در ایران و نیز طراحی و تدوین رشته ها جدید از توسعه مناسبی برخوردار نبوده است و در ایجاد این وضعیت فقدان منابع مشوق و حمایت کننده نظیر نشریات علمی و تخصصی بسیار موثر بوده است. (نوروززاده، ۱۳۸۵؛ مومنی، ۱۳۸۳ و ایمانی طلب آزاد، ۱۳۸۲).
ضرورت چاپ فصلنامه
برنامه درسی در آموزش عالی یکی از حوزه‌های نوین رشته برنامه درسی است (هس[۱]، ۱۹۹۳ چرا که این رشته پویا به طور جدی وارد بحث آموزش عالی و سیاست‌گذاری و حتی عمل تدوین برنامه درسی در آموزش عالی نشده است (بارنت[۲]، کوات[۳]، ۲۰۰۵) .فرایند طراحی برنامه درسی در دانشگاهها هنوز کاملاً کاری منطقی و فکورانه نیست و به این ترتیب تبیین این فرایند به عنوان امری آگاهانه و دقیق اهمیت دارد.
پژوهش در برنامه درسی و عمل به آن در آموزش عالی در مقایسه با آموزش عمومی روند متفاوتی داشته است. پژوهش های فراوانی در زمینه مفهوم سازی و نظریه‌پردازی درباره برنامه درسی مدرسه وجود دارد و بسیاری پژوهش‌گران حجم زیادی از متون و منابع درباره تهیه برنامه درسی، نظریه برنامه درسی و برنامه درسی تولید کرده‌اند (پاینار ۱۹۹۷).
مطالعات برنامه درسی در آموزش ابتدایی و متوسطه تاریخ و پیشینه طولانی دارد و تقریباً طبیعی و عادی است که متون گسترده و مختلف و جناح‌های فکری گوناگون در حوزه برنامه درسی داشته باشیم. حتی برخی پژوهش‌گران برجسته تلاش کرده‌اند توجه ناکافی به عمل و تجربه در مباحثه‌های برنامه درسی را نشان دهند،:
وضعیت برنامه درسی در آموزش عالی از آنچه که در آموزش عمومی می گذرد بسیار متفاوت است. در دانشگاهها به برنامه‌های درسی به عنوان جزء اساسی آموزش عالی همواره توجه نسبتاً زیادی در عمل معطوف شده است و آنچه که از آن غفلت شده است توجه به نظریه پردازی و مفهوم پردازی در برنامه‌ریزی درسی در آموزش عالی است. (گالیفتونو همکاران، ۱۹۹۵، ص ۳۴۵)به عبارت روشنتر مؤسسات آموزش عالی برای دوام و بقا مجبور به پرداختن به برنامه‌های درسی شده‌اند.
اگر چه پژوهش‌هایی درباره چگونگی تهیه برنامه درسی در آموزش عالی وجود دارد و عده‌ای از پژوهش‌گران تلاش کرده‌اند چارچوب‌ها و الگوهایی در سطح دانشگاه برای برنامه درسی تهیه کنند. اما اغلب پژوهشهای دانشگاهی درباره برنامه درسی بر رشته‌ها متمرکز بوده و در مجله‌های تخصصی چاپ می‌شوند ( استارک و لاتوکا، ۱۹۹۷، ص ۲۲)و .یکی از مهمترین دلایل این امر ففدان نشریات تخصصی برای چاپ و حمایت از نظریه پردازی در حوزه مطالعات برنامه درسی است. این وضعیت در ایران به مراتب بیشتر مورد غفلت قرار گرفته است.
در سایه چنین وضعیتی اندیشه انتشار فصلنامه مطالعات برنامه درسی در آموزش عالی در انجمن مطالعات برنامه درسی شکل گرفت و در راستای تحقق اهدافی چون کمک به پیشبرد دانش برنامه درسی در حیطه آموزش عالی، زمینه سازی انجام پژوهش های تخصصی در رشته برنامه درسی و تلاش برای پرداختن به مسایل و چالش های مربوط به برنامه درسی در آموزش عالی در آستانه انتشار قرار گرفته است. اعضای هیات تحریریه این نشریه صممیانه دست تمام علاقمندان به این حوزه تخصصی را برای اعتلای این حیطه نوپا به گرمی می فشارد و امید دارد این فصلنامه را بستری مناسب برای انعکاس پژوهش ها ، ایده ها و تجربیات خود تلقی نمایند.
دوشنبه, دی ۰۳, ۱۴۰۳